نقش برجسته‌های ساسانی از مهم‌ترین آثار فرهنگی و هنری این عصر محسوب می‌شوند و دو موضوع اصلی مذهبی و غیرمذهبی یا ترکیبی از این دو موضوع را به تصویر می‌کشند، یکی از مهم‌ترین آثار ساسانی مجموعه طاق‌بستان در استان کرمانشاه است.
تصاویر در این اثر همانند دیگر آثار ایران باستان نه تنها به جهت تزئین بلکه برای خلق مفاهیم و موضوعات همانند به کار رفته‌اند. ابهامات و تردیدهایی در مورد زمان ساخت انگیزه و کارکرد طاق‌بستان وجود دارد،
وجود ایزدانی همچون میترا، آناهیتا و اهورامزدا این مجموعه را از سایر مجموعه‌های ساسانی متمایز کرده است. چرا که مجموعه طاق بستان تنها اثری در ایران است که شاه یا همان خسرو پرویز در حال گرفتن حلقه قدرت به صورت همزمان از دو ایزد اهورامزدا و آناهیتا است.
به طور کلی سوالات متعددی در خصوص طاق‌بستان موجود است که هر کدام از آن‌ها در جای خود جای مباحثه و تحقیق دارد یکی از این مباحث نحوه ایجاد و قبل‌تر از آن جانمایی خود اثر طاق‌بستان و انتخاب مکان آن است. مجموعه طاق‌بستان متشکل از نقش اردشیر، طاق کوچک (مربوط به نقش شاپور دوم و سوم) و طاق بزرگ (نقش خسرو پرویز سوار بر اسب معروفش شبدیز، نقش شکارگاه گراز و گوزن، نقش گرفتن حلقه قدرت توسط خسرو پرویز از آناهیتا و اهورامزدا، نقش درختان زندگی و الهه‌های نیکه) را شامل می‌شود.
این آثار در کنار چشمه‌های آب گوارایی که از دل سنگ می‌جوشد در شمال شهر کنونی کرمانشاه بر سینه کوهی با همین نام ایجاد شدند، اما موضوع قابل توجه آن است که از نظر زمین شناختی ساختار کوه تابستان سنگ آهکی و به‌صورت کارست است (در واقع سنگ‌هایی با خلل و فرج بالا)، به طور کلی اگر بخواهیم در مورد منبع اصلی چشمه آب‌های طاق‌بستان سخن بگوییم می‌توان گفت آب چشمه‌ها از حفره‌ای بسیار بزرگ (زون خرد شده‌ای) در ضلع غربی طاق‌ها به صورت طبیعی تامین می‌شود. این حفره پس از تغذیه از طریق آب‌های سطحی و زیر زمینی آب آن از مجاری کارستی پشت طاق‌ها عبور نموده و آب چشمه‌های طاق‌بستان و به تبع آن دریاچه و اراضی زیر دست را مشروب می‌کند.
اما نکته مهم این است که مهندسین ساسانی چگونه بدون دسترسی به تکنولوژی امروزی ماننده کور گیری یا همان مغزه برداری سنگ و نیز اسکن و مطالعات ژئوفیزیکی اقدام به جانمایی طاق‌ها نموده‌اند.
به نظر می‌رسد مهارت و تخصص مهندسین ساسانی در مباحث شناخت سنگ و سازه‌های زمین شناختی به حدی پیشرفت داشته که توانسته‌اند بدون برخورد با کانال‌های زهکشی شده طبیعی و یا همان مجاری کارستی اقدام به خلق اثری عظیم در دل صخره‌ای سترگ به نام طاق‌بستان کنند، که پس از ۱۴۰۰ سال هنوز پابرجا است.
طاق بزرگ ارتفاعی در حدود ۱۲ متر و عمق هفت متر را شامل می‌شود، به گونه‌ای که نقش خسرو سوار بر اسب معروفش شبدیز بیش از یک متر ضخامت داشته که به عنوان ضخیم‌ترین نقش برجسته ایران از آن یاد می‌شود.
اما دقت مهندسین ساسانی در انتخاب و جانمایی محل طاق‌ها توانسته است، این آثار را از زمان ساسانیان تا به امروز با کمترین آسیب به دست ما برسند.
یکی دیگر از نکات قابل توجه در مجموعه تاریخی طاق‌بستان، نحوه عملیات برداشت سنگ و باطله برداری آن و همچنین ابزارهای به کار رفته در ایجاد طاق و نقوش زیبای داخل آن است که امروزه با پیشرفته‌ترین دستگاه‌ها نیز کاری بسیار سنگین و پر هزینه است.
هنرمند حجار ساسانی در نقوش شکارگاه گراز و گوزن اقدام به خلق اثری زیبا نموده به گونه‌ای که با ایجاد نقوش بسیار ریز (مرغابی، گل و بوته زیورآلات و…) در تصاویر سعی داشته است که بتواند زیبایی پارچه‌های مورد استفاده ساسانیان که بر اساس این اثر احتمال می‌رود همان ابریشم‌های دست بافت دوره ساسانی باشد را به خوبی نمایش دهد. اما مبحث اصلی آنجاست که با چه ابزاری چنین ظریف اقدام به ایجاد این نقوش با ظرافت بسیار بالا بر روی سنگ آهک نموده که هنوز پس از گذشت بیش از ۱۴ قرن هم چشم هر بیننده‌ای را به خود خیره می‌سازد. امید است با تحقیقات و مطالعات دقیق بتوانیم به سوالات متعدد و رمز و رازهای پنهان طاق، بستان پاسخ دهیم.
*کارشناس گردشگری و میراث فرهنگی