لبه غربی فلات ايران به علت شرايط مناسب جغرافيايی و زيست محيط از ديرباز مورد توجه گروه‌های انسانی بوده و آثار به‌جای‌مانده از گذشتگان بازگوكننده اين موضوع است.
بررسی‌ها و مطالعات باستان‌شناختی نشان می‌دهد که شهرستان کنگاور در شرق زاگرس مرکزی از جمله مناطق بسیار مهم باستان‌شناسی در زاگرس مرکزی است.
شهرستان کنگاور در شرق استان کرمانشاه و در امتداد جاده ارتباطی قدیمی که بین‌النهرین (عراق) را به فلات ایران متصل می‌کند، ایجاد شده است. این مسیر ارتباطی در طول تاریخ یکی از شریان‌های مهم سیاسی، اقتصادی و نظامی ایران بوده و از اهمیت استراتژیکی سنتی ویژه‌ای برخوردار بوده است. جاده ارتباطی مذکور، در دوره ماد بخشی از جاده اکباتان به بابل، در دوره هخامنشی بخشی از جاده شاهی و در دوره ساسانی فلات ایران را به بین‌النهرین ارتباط داده است. در سده‌های میانه نیز به جاده بزرگ خراسان و بعدها به دروازه آسیا معروف شده است.
گودین‌تپه
گودین‌تپه و معبد آناهیتای کنگاور دو اثر تاریخی - فرهنگی در شهرستان کنگاور به شمار می‌روند که در دهه‌های پیش از انقلاب از سوی پژوهشگران داخلی و خارجی مورد کاوش قرار گرفتند. گودین‌تپه در یک کیلومتری شمال روستای گودین و در کنار رودخانه خرم رود واقع شده است. بهترین راه دستیابی به این تپه از طریق جاده آسفالته کنگاور- تویسرکان و قبل از روستای بزرگ گودین در ضلع شمالی جاده امکان پذیر است. کاوش‌های باستان‌شناسی «در گودین تپه» در سال ۱۳۴۴ خورشیدی (۱۹۶۵ میلادی) توسط «پروژه گودین موزه سلطنتی اونتاریو» با حفر دو گمانه توسط کایلر یانگ توالی استقراری این اثر شناسایی شد و در سال‌های بعد با گسترش کاوش‌ها حجم زیادی از ساختارهای معماری شناسایی شد. براساس لایه‌نگاری انجام شده توسط هیات کانادایی در گودین‌تپه کنگاور هفت دوره فرهنگی مشخص شده است. کایلر یانگ باستان‌شناس کانادایی تاریخ ۵۵۰۰ پیش از میلاد را برای لایه هفتم و برای جدید‌ترین لایه ۷۵۰ پیش از میلاد را پیشنهاد داده است.
گودین‌تپه به لحاظ داشتن توالی استقراری از دوره پیش از تاریخ تا دوره تاریخی به عنوان شاخص‌ترین محوطه باستانی در زاگرس مرکزی است که مبنای گاهشناختی و شناخت توالی استقراری دیگر مکان‌های باستانی در زاگرس مرکزی و مناطق پیرامونی است. از لایه‌های هفتگانه گودین، لایه پنجم آن از سوی پژوهشگران به عنوان ایستگاه شوشی که محل اسکان بازرگانان و تجار شوشی و بین النهرینی بوده از اهمیت بالای برخوردار است.
طی فعالیت‌های باستان شناختی از داخل ساختمان «دژگونه» لایه پنجم گودین تپه، حجم زیادی از مواد فرهنگی که احتمالا برای امور سیاسی و اقتصادی بوده‌اند، بدست آمده است. در مجموع در این لایه فرهنگی ۴۳ لوح سالم و شکسته شناسایی شده است. از مجموع الوح بدست آمده ۱۳ لوح دارای اثر مهر هستند. در واقع طرف معامله گودین در مبادلات تجاری مرکز بزرگ شوش در خوزستان بوده است. درباره حضور بازرگانان شوش در گودین‌تپه عقیده بر این است که آن‌ها در درون دژ می‌زیستند و مورد حمایت روستاییان پایین دژ بوده‌اند. در واقع این دژ حالت پایگاه تجاری داشت که از طریق آن بازرگانان شوشی قادر بودند بر شعاع بیشتری از مناطق شمالی نظارت داشته باشند. به بیانی دیگر شوشی‌ها با استفاده از این پایگاه می‌توانستند کالاهای صادراتی خود را نه تنها در سرزمین‌های کوهستانی زاگرس مرکزی بلکه به مناطق فلات مرکزیح ایران صادر کنند.
براساس کاوش‌های باستان‌شناختی مهم‌ترین و شناخته‌شده‌ترین لایه فرهنگی گودین‌تپه لایه دوم آن است. این لایه فرهنگی از سوی کاوشگر به دوره ماد و بازه زمانی ۸۰۰ پیش از میلاد نسبت داده شده است.
این محوطه شاخص در زاگرس مرکزی در کاوش‌های باستان‌شناختی در لایه دوم آن، ساختارهای معماری منسجمی بدست آمد که به لحاظ باستان‌شناسی و تحولات فرهنگی با بناهای مهم هزاره اول پیش از میلاد همچنون حسنلو در دره سلدوز در آذربایجان، نوشیجان در ملایر و باباجان در نورآباد لرستان قابل مقایسه است. بناهای نوشیجان و حسنلو به لحاظ بازه زمانی به همراه گودین‌تپه کنگاور به دوره ماد و تازه واردان به داخل فلات ایران تعلق دارد. بنابراین کشف دژ یا حاکم نشین مادی بر روی مرتفع‌ترین قسمت محوطه‌ها که شامل تالارهای ستوندار، فضاهای خدماتی، انبارها و برج بارو و احتمالا فضاهای مسکونی که در طبقه دوم قرار داشته‌اند، حاکی از اهمیت این تپه در دوره تاریخی است. تالار ستوندار گودین‌تپه دارای ۳۰ ستون چوبی در پنج ردیف شش‌تایی بوده است. در گودین‌تپه برای ساخت ستون‌ها از چوب درخت سپیدار استفاده شده است.
معبد آناهیتای کنگاور
یکی از مهم‌ترین یادمان‌های به جای مانده از دوره تاریخی در فلات ایران، بنای موسوم به معبد آناهیتای کنگاور است. این بنا به لحاظ اهمیت باستان‌شناسی آن در دوران تاریخی، در سال ۱۳۴۷ شمسی در کنار دیگر بناهای مهمی همچون تخت جمشید، هفت تپه، جرجان و بیشاپور توسط باستان‌شناس ایرانی شادروان سیف الله کامبخش فرد مورد کاوش قرار گرفت. این بنای سنگی که امروزه توسط شهر کنگاور محصور شده است در مسیر شاهراه کهنی که در دوران باستان هگمتانه را به بابل متصل می‌کرد، قرار دارد. ایزیدور خاراکسی جغرافیا نویس یونانی در سال ۳۷ میلادی اولین کسی است که از معبد آناهیتا به نام آرتمیس نام می‌برد. او می‌نویسد: در سه سخونی (۱۳ تا ۱۴ کیلومتر) مرز ماد بزرگ شهر کنکوبار قرار دارد و آن معبد آرتمیس است. در دوره سلوکی کنگاور (کنکوبار) شهری کلنی نشین بوده و یونانیان مهاجر در کنار پارت‌ها (اشکانیان) در ایران شهر استراتژیک هم پایگاه نظام داشته‌اند و هم معبد آناهیتا را بر بنیان نیایشگاه فضای باز دوره هخامنشیان در این مکان مقدس بنا کرده‌اند.
معبد آناهیتا بنایی مذهبی و سترگ از دوران تاریخ ایران است که کالبد معماری آن در یک چهار دیواری ستوندار و از قطعات بسیار بزرگ سنگ‌های لاشه‌ای و پاکتراش به صورت خشکه چین و ملات گچ در شالوده و بر بستری از صخره و صفه (سکوی) بنا شده است. این مجموعه مربع شکل مساحتی با ۶/۴ هکتار وسعت (۲۲۰*۲۳۰ متر) دارد که در هر وجه آن دیواری به عرض ۱۸ متر ساخته شده است. تکنیک تراش اجزای حجاری‌ها (پایه ستون، ستون، سرستون، گیلویی‌ها) برگرفته از حجاری و معماری بناهای هخامنشی تخت جمشید، پاسارگاد و سبک دوریک یونان است.
این بنا در بخش میانی، صفه‌ای دیگر به ابعاد ۹۴*۹۴ داشته که طی کاوش‌های باستان‌شناختی دیوار جنوبی آن به طور کامل بدست آمده است. اما از معبد اصلی بنا براساس گزارش کاوشگر به استثنای سنگ فرش کف آن، هیچ گونه اثری از آن وجود ندارد. اگر چه برای اثبات این نظریه نیازمند کاوش‌های گسترده‌ای در این بنای عظیم هستیم. در ضلع جنوبی اثر، پلکانی دو طرفه ساخته شده که به لحاظ سبک پلکان‌های دو طرفه در ایران با نمونه تخت جمشید قابل مقایسه است.
معبد آناهیتا به موجب پاره‌ای از یافته و شواهد باستان‌شناختی در دوره ساسانی نیز به عنوان پایگاهی مذهبی دارای شکوه و رونق گذشته بوده و به جای معبد اصلی بالای صفه، آتشگاهی در آنجا ساخته شده که در آغاز اسلام تخریب و از بین رفته است.
مورخین و جغرافیانگاران تازی و پارسی از سده سوم هجری قمری به بعد در نوشته‌های خود به این موضوع پرداخته‌اند که بنای تاریخی کنگاور معبد نیست بلکه قصر و کاخی ساسانی بوده است. با این اوصاف، با سقوط امپراطوری ساسانی و حضور تازی‌ها در ایران، معبد موسوم به آناهیتای کنگاور همانند بسیاری از بناها و یادمان‌های ایرانی از حمله تازی‌ها در امان نماند و آسیب‌های زیادی بر آن‌ها وارد شد.
مع الوصف، براساس کاوش‌های باستان‌شناختی و مدارک بدست آمده در خصوص بازه زمانی و کارکرد این اثر فرهنگی دو دیدگاه از سوی پژوهشگران ارایه شده است. برخی بنای کنگاور را معبدی برای الهه آناهیتا، نماد آب و پاکی در ایران زمین می‌دانند که در دوره اشکانی ساخته شده است و برخی دیگر از پژوهشگران بر این باور هستند که بنای مذکور، کاخی است که در دوره ساسانی و در بازه زمانی حکومت خسرو دوم (خسرو پرویز) ساخته شده و جزو پروژه‌هایی است که توسط این شاهنشاه ساسانی در امتداد جاده ارتباطی شرق به غرب ساخته شده است. امروزه آنچه از این بنای سترگ و عظیم به جای مانده است شکوهی ماندگار از یک هویت پایدار است که ضرورت دارد نهادهای ذی ربط توجه ویژه‌ای به این اثر داشته باشند.
* گزارش از مرتضی گراوند، مدیر پایگاه میراث‌فرهنگی معبد آناهیتای کنگاور