غارهای تاریخی و باستانی کرمانشاه جاذبه‌هایی کم‌نظیر در دامان طبیعت و جلوه‌ای از تاریخ و تمدن هزاران ساله خطه غرب کشور است.
غارها در همه دوران، چه پیش از تاریخ و چه دوره تاریخی کاربردهای مختلفی مثل پناهگاه و مکانی آیینی برای انسان‌ها داشته و طبق مدارک باستان‌شناسی حداقل از حدود یک‌میلیون سال پیش بشر از غارها استفاده می‌کرده، اما در طول چندصدهزار سال گذشته و با پیدایش انسان نئاندرتال و انسان مدرن باستانی، شواهد استفاده از غار بیشتر شده است.
البته به گفته فریدون بیگلری از باستان شناسان مطرح ایرانی در مورد استفاده بشر از غار در دوره‌های پیش از تاریخ تصورات غلطی وجود دارد که حتی در میان برخی از اساتید دانشگاهی هم دیده می‌شود که طبق این تصور قدیمی و منسوخ، بشر در عصر پارینه‌سنگی به‌طور دائمی در غارها زندگی می‌کرد و با بهتر شدن وضعیت اقلیم در حدود 10 هزار سال پیش به دشت‌ها آمد. اما مدارک نشان می‌دهد این تصور کاملاً غلط است.
پژوهش‌های باستان‌شناسی در غارهای پارینه‌سنگی و مطالعات قوم‌نگاری روی گروه‌های شکارورز در استرالیا، جنوب شرق آسیا، افریقا و سایر نقاط جهان نشان داده که انسان‌های شکارگر و گردآور عصر پارینه‌سنگی تنها به‌صورت موقت و فصلی از غارها استفاده می‌کردند.
در واقع انسان در دوره‌های مختلف پارینه‌سنگی بیشتر در دشت‌ها و کنار چشمه‌ها و رودخانه‌ها اردوگاه خود را برپا می‌کرد و به‌صورت گذری بین چند هفته تا چند ماه در دهانه غارها ساکن می‌شد. دلیل این استفاده کوتاه‌مدت این است که آن‌ها اقوام کوچگری بودند که مجبور بودند به دنبال منابع خوراک و شکار همیشه در حرکت و جستجو باشند و اگر تمام سال را در یکجا می‌ماندند قطعاً از گرسنگی از بین می‌رفتند.
در اواخر پیش از تاریخ یعنی از حدود 10 هزار سال پیش به این طرف یعنی دوره‌های روستانشینی و دوره‌های بعدی تاریخی کاربرد غار متنوع‌تر شد و بشر این دوره از غار به‌عنوان آغل دام، انبار غله، تدفین مردگان، برگزاری مراسم آیینی و... استفاده می‌کرد.
در دوره‌های تاریخی جدیدتر بشر حتی شروع به دستکاری فضای داخلی غارها کرد و با تراش دیواره فضاها را گسترش داده و اتاقک‌هایی را ایجاد کردند که هم کاربرد آیینی و هم تدافعی داشتند. نمونه‌های چنین غارهایی در اکثر نقاط ایران دیده می‌شود و از نمونه‌های جالب آن در استان کرمانشاه غار چشمه سهراب و غار کناچان روستای شمشیر است.
غار بیستون، وزمه در اسلام آبادغرب، تنگ بزارخانه، دواشکفت، کل داوود و ... نیز از دیگر نمونه‌های غارهای باستانی کرمانشاه هستند که تاکنون با توجه به کاوش‌ها و پژوهش‌هایی که در آن‌ها انجام شده، آثار و نشانه‌های بسیار مهمی از زندگی انسان‌های دوره‌های مختلف پارینه‌سنگی در آن‌ها به دست آمده است.
فریدون بیگلری معاون فرهنگی موزه ملی ایران و باستان‌شناس متخصص دوران پارینه‌سنگی که تاکنون کاوش‌ها و پژوهش‌های باستان‌شناسی زیاد و مهمی در غارهای تاریخی کرمانشاه داشته، درخصوص غارهای مهم باستانی استان کرمانشاه و مهم‌ترین اکتشافات انجام گرفته در آن‌ها اظهار کرد: «کرمانشاه پیشینه طولانی در پژوهش‌های باستان‌شناسی غار دارد و در واقع نخستین غار با آثار عصر پارینه‌سنگی که در ایران کاوش شد، در بیستون است.»
او تصریح کرد: «این غار کوچک که نزدیک مجسمه هرکول و کتیبه داریوش قرار دارد، سال 1328 توسط یکی از انسان شناسان به اسم "کارلتُن کوون" به مدت دو هفته حفاری شد که آثار درخور توجهی از دوره پارینه‌سنگی میانی از آن به دست آمد. در نتیجه این کاوش‌ها که تا عمق ۶.۵ متری از کف غار پایین رفت، آثار متعددی از جمله بیش از پنج هزار دست ساخته سنگی و حدود ۹ هزار قطعه استخوان و دندان جانوری به دست آمد. کوون در بررسی بقایای جانوری کشف شده در عمق ۳.۵ متری کاوش، تکه‌ای از استخوان ساعد (زند زبرین) انسان و یک دندان پیشین شناسایی کرد که با توجه به ویژگی‌های ریخت‌شناسی استخوان ساعد، آن را به انسان نئاندرتال نسبت داد و دندان یافت شده نیز به نظر او مربوط به همین‌گونه بود.»
سردبیر مجله بین‌المللی باستان‌شناسی ایران اضافه کرد: «بازنگری این دو نمونه مشخص کرد دندان پیشین متعلق به‌گونه‌ای از گاوسانان است، اما استخوان ساعد دست راست قطعاً متعلق به انسان بود. هرچند به‌طور قطع نمی‌شد آن را به انسان نئاندرتال نسبت داد. مقایسه اندازه‌های این نمونه با زند پیشین انسان نئاندرتال و دیگر نمونه‌های موجود نشان داد که این استخوان در گروه نئاندرتال و انسان مدرن دوره پارینه‌سنگی جدید جای می‌گیرد. نتایج این پژوهش جدید به‌طور مشترک توسط اریک ترینکاوس از دانشگاه واشنگتن و بنده در سال 2006 منتشر شد.»
او افزود: «کارلتن کوون با توجه به قوانین آن زمان، اجازه خروج یافته‌ها را کسب و مجموعه بقایای جانوری، تکه استخوان ساعد انسان و دست ساخته‌های سنگی را به موزه دانشگاهی دانشگاه پنسیلوانیا در ایالات متحده منتقل کرد که تا امروز در این موزه نگهداری می‌شود.»
عضو شورای پژوهشی پژوهشکده باستان‌شناسی، غار وزمه را از دیگر غارهای مهم در استان کرمانشاه خواند و گفت: «این غار که در شهرستان اسلام‌آباد غرب قرار دارد، در طول چند دهه اخیر مورد پژوهش بوده و اطلاعات مهمی از گونه‌های جانوری فاصله زمانی بین 70 تا 11 هزار سال پیش این منطقه را ارائه کرده است. علاوه بر این یافته‌ها، بقایایی از استخوان‌بندی چندین انسان در آن یافت شده که یکی از آن‌ها دندان آسیای کوچک آرواره بالایی کودکی است که در زمان مرگ بین شش تا 10 سال داشته است. بررسی‌های چند سال اخیر بر روی این دندان با استفاده از دستگاه تصویربرداری سه‌بعدی میکرو سی‌تی نشان داد که مربوط به انسان نئاندرتال است. با توجه به این مطالعه دندان کودک غار وزمه نخستین مدرک مستقیم از حضور انسان نئاندرتال در ایران محسوب می‌شود. انتشار نتایج مطالعات دندان کودک وزمه در سال گذشته و اثبات حضور نئاندرتال ها در ایران در دوره پارینه‌سنگی میانی، انعکاس بسیار وسیعی در رسانه‌های داخل کشور و همچنین در سطح بین‌المللی داشت.
در دوره‌های متأخرتر هم این استفاده‌ها کم وبیش ادامه یافته است. موضوع مهم دیگر این است که بقایای سکونت انسان در غارها بهتر از محیط‌های باز حفظ می‌شود. غارها محیط‌های تقریباً بسته‌ای هستند که درون آن‌ها از پدیده‌های فرسایشی مانند سیل در امان است و تغییرات دما در محیط داخل آن‌ها نسبت به فضای باز بیرون کمتر است. وجود محیط قلیایی هم شرایط مناسبی را برای حفظ مواد عالی فراهم کرده است. »
او ادامه داد: «درمجموع غارها آرشیوهای فرهنگی و طبیعی هر منطقه‌ای محسوب می‌شوند و به این دلیل حفاظت و نگهداری آن‌ها بسیار اهمیت دارد. اهمیت فرهنگی و طبیعی غارها به‌قدری است که بسیاری از کشورهای جهان موفق شده‌اند یک مجموعه غار یا حداقل یک غار را در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت کنند.»
غارهایی با سکونت 100 تا 40 هزار سال قبل در کرمانشاه
بیگلری قدیمی‌ترین آثار سکونت انسان در غارهای کرمانشاه را مربوط به دوره پارینه‌سنگی میانی و مربوط به بیش از 100 تا چهل هزار سال قبل اعلام کرد و گفت: «آثار این دوره در غارهای بیستون، تنگ بزازخانه، تنگ کنشت، غار دواشکفت، غار وزمه، غار کل داوود، پناهگاه یوان میان دربند، پناهگاه گلوان در هجیج و غارها و پناهگاه‌های دیگری در سایر مناطق کرمانشاه کشف شده است. در کاوش این غارها ابزارهای سنگی ساخته شده توسط انسان‌های نئاندرتال، بقایای استخوان حیوانات شکار شده مثل گورخر، اسب وحشی، گاو وحشی، گوزن، بز کوهی و حتی استخوان حیوانات منقرض شده‌ای مثل شیر و کرگدن یافت شده است. از دوره‌های بعدی که انسان مدرن به منطقه مهاجرت می‌کند و جایگزین انسان نئاندرتال می‌شود آثاری در بیستون، تنگ کنشت و دامنه‌های کوه فرخشاد، میان دربند و روانسر و مناطق دیگر استان یافت شده است.»
این غارها در دوره اسلامی هم کاربرد داشته‌اند
او در پاسخ به اینکه متأخرترین آثار یافت شده در غارهای استان مربوط به چه دوره‌ای است، خاطرنشان کرد: «این آثار که در غارهایی همچون چشمه سهراب، کناچان، قوری قلعه و ... یافت شده‌اند، مربوط به دوره‌های تاریخی و اسلامی است. برای مثال غار چشمه سهراب با توجه به شواهد باستان‌شناسی یافت شده و وجود اتاقک‌ها و پلکان و آب‌انبار احتمالاً در دوره تاریخی کاربرد تدافعی و نظامی داشته و یا غار کناچان در روستای شمشیر که احتمالاً در دوره اسلامی فضای داخلی آن دستکاری و کاربرد داشته است. غار قوری قلعه نیز از مثال‌های دیگر کاربرد غار در دوره تاریخی است که در حین آماده‌سازی فضای ورودی آن برای ایجاد مسیر دسترسی مجموعه‌ای از ظروف فلزی اواخر دوره ساسانی و اوایل دوره اسلامی در دهانه آن کشف شد. جالب اینجا است که سنت گسترش فضای غارهای طبیعی و ایجاد غارهای جدید حتی تا زمان حاضر هم ادامه یافته است. برای مثال غار حسین کوهکن در دروله جوانرود که توسط مرحوم حسین عثمانی طی مدت حدود دو دهه از اواسط دهه پنجاه تا دهه هفتاد تراشیده و ساخته شد.»
غارهای تاریخی کرمانشاه و جایگاه مهم آن‌ها
این باستان‌شناس مطرح کشور در ادامه به تشریح جایگاه و ارزش غارهای باستانی کرمانشاه پرداخت و افزود: «این غارها از جنبه‌های مختلف باستان‌شناسی، دیرین محیط شناسی، تاریخی، قوم‌نگاری و جنبه‌های طبیعی اهمیت دارند و در واقع از داشته‌های فرهنگی بسیار مهم استان محسوب می‌شوند. کشف بقایای انسان نئاندرتال در این غارها با قدمت بیش از چهل هزار سال نه تنها برای تاریخ استان و کشور بلکه از جنبه بین‌المللی اهمیت دارد و باعث شد که نام کرمانشاه در کنار مناطق دیگر جهان که بقایای این انسان‌ها در آن یافت شده دیده شود. آثار و بقایای دوران پارینه‌سنگی در بسیاری از غارهای استان حفظ شده و این غارها در واقع آرشیو ارزشمند صدها هزار ساله پیشینه سکونت انسانی و دیرین محیط آن‌ها هستند. برای مثال همین غار وزمه باعث شد بدانیم که در حدود 9 هزار سال پیش ساکنان کرمانشاه چه ویژگی‌های ظاهری داشته‌اند. گروهی از پژوهشگران دانشگاه ماینس آلمان، موزه تاریخ طبیعی پاریس و موزه ملی ایران در سال 1395 موفق شدند از یک تکه استخوان کف پای انسان که در این غار یافت شد «دیان ای» باستانی استخراج کنند. این استخوان به روش کربن ۱۴ سالیابی شد که نشان داد مربوط به حدود ۹ هزار سال پیش است. این دوره مصادف با شکل‌گیری نخستین روستاها و اهلی کردن بز و گوسفند در استان کرمانشاه است. نتیجه این مطالعات ژنتیک نشان داده که او مذکر بوده و دارای موهای سیاه، چشمان قهوه‌ای و پوستی نسبتاً تیره بوده است. بررسی ایزوتوپی این استخوان نشان داده که رژیم غذایی فرد مذکور بیشتر متکی بر غلات بوده است.»
غارها آرشیو فرهنگی و تاریخی هر منطقه‌ای هستند
او در ادامه در خصوص چرایی وجود غارهای متعدد تاریخی در استان کرمانشاه هم توضیح داد و گفت: «استان کرمانشاه از لحاظ جغرافیایی عمدتاً کوهستانی است. کوه‌های منطقه در بسیاری از نقاط از جنس سنگ‌آهک هستند. سنگ‌آهک به دلیل انحلال‌پذیری شرایط ایجاد غارها و دالان‌ها را در دل کوه‌ها ایجاد می‌کند. به این پدیده انحلال سنگ و تشکیل سیستم جریان آب زیرزمینی کارست می‌گویند که یک مثال جالب آن غارهای قوری قلعه و کاوات در نزدیکی روانسر و جوانرود است. در نتیجه ما شاهد تشکیل غارهای متعدد در مناطق کوهستانی استان هستیم که صدها هزار سال قدمت دارند.»
بیگلری افزود: «شمار زیاد غار و وجود چشمه‌های دائمی در نزدیکی آن‌ها مثل بیستون، میان دربند و شاهو شرایط مساعدی را برای انسان در طول دوره‌های پیش از تاریخ و تاریخی فراهم کرده است. برای نمونه مجموعه فرهنگی تاریخی کوه بیستون که در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت شده به‌واسطه پدیده کارست دارای غارها و چشمه‌های متعددی است و غارهای آنجا حداقل از دوره پارینه‌سنگی میانی مورد استفاده بشر بوده که در دوره‌های متأخرتر هم این استفاده‌ها کم وبیش ادامه یافته است. موضوع مهم دیگر این است که بقایای سکونت انسان در غارها بهتر از محیط‌های باز حفظ می‌شود. غارها محیط‌های تقریباً بسته‌ای هستند که درون آن‌ها از پدیده‌های فرسایشی مانند سیل در امان است و تغییرات دما در محیط داخل آن‌ها نسبت به فضای باز بیرون کمتر است. وجود محیط قلیایی هم شرایط مناسبی را برای حفظ مواد عالی فراهم کرده است.»
او اظهار داشت: «در مجموع غارها آرشیوهای فرهنگی و طبیعی هر منطقه‌ای محسوب می‌شوند و به این دلیل حفاظت و نگهداری آن‌ها بسیار اهمیت دارد. اهمیت فرهنگی و طبیعی غارها به‌قدری است که بسیاری از کشورهای جهان موفق شده‌اند یک مجموعه غار یا حداقل یک غار را در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت کنند.»