استان کرمانشاه جزو نواحی کوهستانی کشور به شمار می آید که بین فلات ایران و جلگه بین النهرین واقع شده است. همچنین این استان در قسمت شمال غربی کوه زاگرس قرار گرفته که همین باعث شده،سراسر منطقه تحت پوشش قله ها و ارتفاعات این رشته کوه قرار گیرد. بر اساس نظریه زمین شناسان؛ استان کرمانشاه در دوران های مختلف زمین شناسی، بر اثر حرکت صفحه آفریقا– عربستان، به سمت صفحه ایران و در نتیجه پیدایش چین خوردگی و رسوبات دوران دوم و اوایل دوران سوم تشکیل شده است. ارتفاعات و چاله های موجود در منطقه، بعد از پیدایش، تحت تاثیر عوامل فرسایشی قرار گرفته است. جنس مواد تشکیل دهنده ناهمواری ها، اغلب رسوبی و از نوع آهک است که نمونه بارز آن کوه بیستون و کوه پرآو یا پرآب است. ![]()
ناهمواري ها :
استان كرمانشاه منطقه اي است نيمه كوهستاني كه بخشي از سلسله جبال عظيم زاگرس قسمت عمده اين استان را پوشانيده است. تنها در بخش هايي از دامنه هاي كم شيب اين كوهستان يا دره هاي عريض ، زمين هاي كم ارتفاع و جلگه هاي آبرفتي مشاهده مي شود. به طور كلي ناهمواري هاي استان كرمانشاه از لحاظ ساختاري و شكل ظاهري زمين به سه گروه كوه ، دشت و تپه ماهور تقسيم مي شود.
كوه هاي استان جز رشته كوه طولاني زاگرس اند و برخلاف كوه هاي كردستان كه داراي شكل معيني نيستند ، كوه هاي استان كرمانشاه موازي يكديگر و تقريباً در جهت شمال غربي به جنوب شرقي قرار گرفته اند. برخي از اين كوه ها نسبت به خطوط مرزي به طور مايل قرار گرفته و در نتيجه دره هاي آنها تا خاك عراق امتداد داشته است.
ارتفاعات اين استان عبارتند از :
1 ـ كوه هاي دالاهو : ارتفاعات دالاهو داراي قلل بسار بلندي است كه بلندترين قله آن 2250 متر ارتفاع دارد . قسمت اعظم اين ارتفاعات داراي پوشش جنگلي و مراتع سر سبز در دامنه آن مي‌باشد و اكثر مدت سال به وسيله برف پوشيده شده است . اين رشته كوه از يكسو بر دشت بين‌النهرين مسلط است و از سوي ديگر به جنگل هاي كرند و اسلام آباد ديد ممتدي دارد .
2 ـ كوه پراو : رشته كوه پراو در حقيقت امتداد ارتفاعات الوند است كه با جهت شمال غربي به طرف كوه‌هاي طاق بستان پيش مي رود و پس از طاق بستان به طرف كردستان متمايل مي گردد . اين ارتفاعات سنگي و غير مشجر بوده و داراي معابر محدود است . كوه بيستون بلندترين كوه اين رشته كوه مي باشد . طول رشته كوه پراو از شمال غربي تا جنوب شرقي 62 كيلومتر و عرض آن از شمال به جنوب در پهن ترين نقاط به 26 كيلومتر مي رسد .
3 ـ سفيدكوه :اين رشته كوه در10 كيلومتري جنوب شهر كرمانشاه قرار گرفته و به طرف لرستان امتداد دارد . بلندترين قله اين كوه 2805 متر ارتفاع دارد و اكثر اوقات پوشيده از برف است. خط الرأس كوه سفيد مرز طبيعي بين منطقه درود فرامان و سر فيروز آباد ماهيدشت است. اين كوه همانند كوه هاي دالاهو ، پراو و شاهو جزء زاگرس مرتفع مي باشد . ريزابه هاي دامنه شمالي اين كوه به رودخانه قره‌سو و ريزابه هاي دامنه جنوبي آن به رودخانه مرگ مي ريزد .
4 ـ شاهو : اين ارتفاعات از جنوب شرقي روانسر آغاز شده و به صورت نواري به هم پيوسته به طرف پاوه ادامه داشته و از آنجا تا نوسود در جهت شمال غربي امتداد مي يابد و در حقيقت مرز طبيعي استان كرمانشاه با استان كردستان را شكل مي دهد . قسمت غربي اين كوه به رودخانه سيروان منتهي مي شود . بلندترين قله شاهو در شمال پاوه در حدود 3370 متر ارتفاع دارد و كوه تخت كه 2985 متر ارتفاع دارد دنباله كوه شاهو بوده و در همان خط سير ادامه داشته و به بخش رزاب منتهي مي گردد .
5 ـ كوه آتشكده يا آتشگاه : رشته كوهي است كه از كوه شاهو جدا گشته و از مغرب روستاي شمشير واقع در اورامانات گذشته و به دره رودخانه سيروان منتهي مي گردد . بلندترين قله اين رشته كوه در حدود 2462 متر ارتفاع دارد كه خط رأس آن حد طبيعي پاوه و جوانرود را شكل مي‌دهد. كوه گزن دنباله كوه آتشكده بوده كه در غرب رودخانه سيروان مرتفع مي گردد . ارتفاع بلندترين قله اين كوه 2389 متر مي باشد .
6 ـ كوه نوا : رشته ارتفاعات نوا در جنوب رشته كوه هاي دالاهو قرار گرفته كه تنگه پاطاق بين اين دو رشته كوه واقع گرديده است . بلندترين قله آن در جنوب روستاي سرميل در حدود 3288 متر ارتفاع دارد .
7 ـ ارتفاعات بمو : اين ارتفاعات كه جزء زاگرس چين خورده مي باشد به صورت نواري از شمال به جنوب در شمال غرب منطقه از گله در طول خط مرز ايران و عراق امتداد دارد . بلندترين قله اين ارتفاعات 1842 متر ارتفاع دارد .
8 ـ ارتفاعات قلاجه : اين ارتفاعات كه با جهت شرقي ـ غربي شكل گرفته اند ، حد فاصل استان هاي ايلام و كرمانشاه را شكل مي دهند . تمام اين ارتفاعات داراي درخت و درختچه هاي خودرو مي‌باشد . بلندترين قله آن 2355 متر ارتفاع دارد .
9 ـ در حد فاصل شهرستان كنگاور ، صحنه و سنقركليايي كوه هاي مرتفع و متعددي قرار دارد كه مهمترين آنها عبارتند از كوه كمر زرد با ارتفاع 2273 متر ، هزار خاني پائين با ارتفاع 3420 متر ، دالاخاني با ارتفاع 3126 متر ، بدر با ارتفاع 3265 متر ، سيردوله با ارتفاع 2485 متر ، پنجه علي با ارتفاع 2883 متر ، سردره شمالي با ارتفاع 2753 متر ، كوه گر با ارتفاع 2430 متر ، امروله با ارتفاع 2987 متر نخود چال با ارتفاع 3322 متر ، كوه هجر با ارتفاع 2253 متر .
10 ـ در اطراف قصرشيرين نيز ارتفاعاتي وجود دارد كه از جمله آنها مي توان به ارتفاعات بازي دراز با ارتفاع 2320 متر ، آق داغ با ارتفاع 2105 و كوه سه سر با ارتفاع 2593 متر اشاره كرد .
دشت ها :
بيشتر مناطق استان كرمانشاه كوهستاني است و همين كوهستاني بودن موجب شده كه شكست ها و چاله هاي ساختماني اوليه غالباً دشت هاي اين ناحيه را به وجود آورد . در فواصل كوه ها كه گاهي پهناور و گاهي كم عرض و باريك مي باشند .دشت هاي متعددي شكل گرفته كه ار مواد آبرفتي انباشته شده است . دشت هاي اصلي اين استان عبارتنداز :
1 ـ دشت بين ارتفاعات الوند و كوه بيد سرخ : اين دشت به عرض 55 كيلومتر مي باشد كه ارتفاعات شمالي آن نسبتاً صعب العبور ولي از طرف جنوب به كلي باز و هموار است و به همين سبب راه هايي به طرف شهرستان هاي نهاوند و تويسركان از اين منطقه كشيده شده است .
2 ـ دشت صحنه : اين دشت از پاي ارتفاعات بيد سرخ آغاز و در ارتفاعات نعل شكن خاتمه مي يابد . عرض اين دشت در حدود 90 كيلو متر است .
3 ـ دشت بيلوار : اين دشت از رسوبات رودخانه كامياران به وجود آمده است . اراضي اين دشت در حدود 11 هزار هكتار است .
4 ـ دشت دينور : اين دشت در جنوب سنقر قرار گرفته و مساحت اراضي آن حدود 9 هزار هكتار است .
5 ـ دشت هرسين : بين راه بيستون به نورآباد قرار گرفته ، مساحت اراضي آن حدود 15500 هكتار است .
6 ـ دشت ماهيدشت : اين دشت را ارتفاعات نعل شكن در شرق و ارتفاعات حسن آباد چهار زبر در غرب احاطه كرده است . عرض آن 25 كيلومتر مي باشد و ازدو طرف كاملاً باز است . اين دشت از مناطق عمده زراعي استان كرمانشاه محسوب مي شود .
7 ـ دشت اسلام آباد : اين دشت از طرف غرب به وسيله ارتفاعات دالاهو محدود گرديده است . دامنه‌هاي اطراف اين دشت مشجر است . اين دشت در حدود 460 كيلومتر مربع وسعت دارد .
8 ـ دشت كرند : اين دشت در امتداد غربي دشت اسلام آباد غرب قرار دارد و مساحت اراضي آن در حدود 9 هزار هكتار است .
9 ـ دشت بين ارتفاعات پاطاق و خسروي : ارتفاعات اين دشت از سطح دريا كم و به علت همجواري با خاك عراق ، داراي هوايي نسبتاً گرم است . عرض اين دشت بين 20 تا 70 كيلومتر است .
آب و هوا :
با توجه به نظريات هواشناسان و بر اساس آمارهاي جوي ثبت شده ساليانه و تجربيات محلي ، استان كرمانشاه داراي آب و هواي گرمسيري است . ساير نقاط استان از نظر آب و هوا تحت تأثير عوامل اصلي و فرعي ديگري مي باشد كه اوضاع اقليمي اين ناحيه را به وجود مي آورد از جمله عوامل اصلي عبارتند از اول ورود و عبور جريان مديترانه اي كه عامل اصلي بارندگي در استان كرمانشاه مي باشد . دوم ارتفاعات اين استان كه در مقابل جريان هاي مرطوب غربي قرار گرفته و معمولاً دامنه هاي اين كوهستان ها خصوصاً دامنه هاي روبه غرب داراي رطوبت بيشتر و دامنه هاي روبه شرق خشك تر و داراي نزولات جوي كمتر است .
مقدار بارندگي در مناطق مختلف بر حسب ارتفاع ، تفاوت هايي دارد . چنانكه دشت هاي محصور داخلي و برخي از جلگه ها داراي بارندگي كمتر و در مناطق مرتفع معمولاً داراي بارندگي بيشتر مي باشد.سرما معمولاً از آذر ماه آغاز و تا اسفند ماه ادامه مي يابد . در مناطق كوهستاني برف چندين ماه از سال در ارتفاعات مي ماند و درجه حرارت تا 15ـ درجه سانتيگراد پائين مي آيد . فصل زمستان در اين مناطق طولاني است كه با بهاري كوتاه به تابستان متصل مي شود .
منابع آب
وجود كوه هاي بلند و وزش بادهاي مرطوبي كه از طرف مديترانه و اقيانوس اطلس مي وزد و همچنين نزول برف و باران نسبتاً قابل ملاحظه باعث ذخيره آبهاي زيرزميني و همچنين جريان يافتن رودهاي متعددي در نواحي مختلف اين استان گرديده است . مشهورترين اين رودخانه ها عبارتند از :
1 ـ روخانه قره‌سو : سرچشمه اصلي اين رودخانه سراب روانسر واقع در 50 كيلومتري شمال غرب كرمانشاه مي باشد . اين رودخانه با جهت شمال غربي به جنوب شرقي جريان پيدا مي كند و در 15 كيلومتري كرمانشاه رودخانه رازآور و شاخه هاي فرعي آن به قره‌سو مي پيوندد و با مسير پر پيچ و خم دار در سطح دشت جريان يافته و در نزديكي روستاي قزانچي رودخانه مرگ به آن متصل مي شود . اين رودخانه با يك شيب آرام از داخل شهر كرمانشاه عبور كرده و در نزديكي فرامان به رودخانه گاماسياب مي پيوندد . در بسياري از نقاط حاشيه اين روخانه گياهان مختلفي رشد كرده كه به زيبائي آن جلوه خاصي داده است .
2 ـ رودخانه گاماسياب : اين رودخانه از سراب سنگ سوراخ و چشمه سارهاي اطراف نهاوند سرچشمه گرفته و پس از اتصال با رودخانه ملاير به رودخانه گاماسياب تغيير نام داده است . به اين رودخانه در مسير خود ، رشته هاي فرعي مختلفي از جمله آب ملاير ، آب نهاوند و آب تويسركان ملحق شده است . اين رودخانه در جنوب بيستون به آب دينورآب پيوسته و به نام گاماسياب ادامه مسير داده و در نزديكي فرامان به رودخانه قره‌سو متصل شده و پس از آن به نام سيمره وارد خاك لرستان مي شود وسپس در استان خوزستان به نام كرخه جريان يافته و وارد هورالعظيم مي شود .
3 ـ رودخانه دينورآب : يك شاخه اين آب از روستاهاي دامنه غربي اسدآباد سرچشمه مي گيرد و شاخه دوم آن كه به آب زحماني معروف است از سر تخت كليايي سرچشمه گرفته كه در دهكده زحماني با شاخه سوم كه از سراب سنقرچاي مي آيد متصل شده و در ميان راهان با شاخه چهارم متصل مي شود . پس از عبور از پل ميان راهان در دهكده برناج آب برناج به آن اضافه شده و با پيوستن آب نوژي وران به آن ، دينور آب اصلي را شكل مي دهد . اين آب پس از مشروب كردن دشت دينور و چمچمال در جنوب بيستون به گاماسياب مي ريزد.
4 ـ رودخانه مرِگ : اين رودخانه از سراب فيروز آباد واقع در جنوب غربي ماهيدشت سرچشمه گرفته و در شمال شرقي روستاي مير عزيزي به قره‌سو متصل مي شود . پس از عبور از ماهيدشت و دريافت آب سراب كاشنبه ، وارد دشت كوزران شده و در آنجا آب رودخانه زردآب به آن مي پيوندد . پس از آن در پاي كوه ويس به رودخانه قره‌سو مي ريزد .
5 ـ رودخانه رازآور : اين رودخانه از كوه هاي اطراف كندوله و كامياران سرچشمه گرفته و پس از عبور از كوه هاي جنوب شرقي كامياران ، در پاي كوه قرال به مسيرش ادامه داده و در جنوب قزانچي به رودخانه قره‌سو مي ريزد .
6 ـ رودخانه جاميشان : اين رودخانه از ارتفاعات و چشمه سارهاي اطراف سنقر كليايي سرچشمه گرفته و به طرف جنوب غربي از تنگ ميان كوه جاميشان عبور مي كند . پس از عبور از اين تنگ وارد دشت دينور شده و در تنگ دينور به رودخانه دينور آب مي ريزد .
7 ـ رودخانه سيروان : اين رودخانه از بخش رزاب و مريوان در كردستان سرچشمه گرفته و پس از عبور از شمال غربي اورامانات ، دوآب و شمال هرتا ، رودخانه هاي ژاد رود ، قشلاق رود ، ليله ، لوشه ، زمكان ، دشت حر به آن پيوسته و سپس وارد كشور عراق مي شود .
8 ـ رودخانه الوند : اين رودخانه از آب چشمه هاي سياوانه و سراب اسكندر در كوه دالاهو در شمال غربي كرند سرچشمه گرفته و بعد از اينكه در حدود سه كيلومتر جريان يافته فرو مي رود و پس از مسافت كوتاهي از محل ديگري به نام سراب هشتانه خارج گرديده و تشكيل آبشاري در ريجاب داده است اين رود پس از مشروب نموده دشت ذهاب به طرف قصرشيرين جريان داشته و نهايتاً وارد خانقين عراق شده و در محل دوآب خانقين وارد دياله مي شود . اين رودخانه از لحاظ اينكه از سرپل‌ذهاب ( حلوان ) مي گذرد به نام رودخانه حلوان نيز معروف است .